De wetten van de markt, ook in de zorg?

Heeft het marktdenken een plaats in de zorgsector? Biedt de toepassing van de wetten van vraag en aanbod de burgers uiteindelijk betere zorg, in al zijn dimensies? En hoe zit het met de verantwoording over het gebruik van publieke middelen? De discussie over profit en social profit is terug van nooit weggeweest.

Onderzoeker Ben Suykens trekt in deze Zorgwijzer het debat breder open en legt enkele interessante doordenkers op tafel. Vooreerst de drive van waaruit zorgaanbieders werken. “Social-profitactoren zetten doorgaans in op menselijke noden vanuit een sociale-grondrechtenperspectief”, stelt hij, waarbij zorg een basisrecht is. In het economische marktdenken daarentegen wordt menselijke behoefte gedefinieerd in termen van koopkracht. De zorgvrager is een klant, zijn vraag naar dienstverlening wordt gereguleerd door de principes die ook de levering van materiële producten beheersen. 

Profit-businessmodellen in de zorg zijn in het licht van de ruimere geschiedenis een behoorlijk recent fenomeen, ook mede onder invloed van Europese regels. Pas sinds een aantal decennia begonnen ook commerciële spelers te zien dat de expanderende zorgvragen een bron van winst kunnen zijn. Bovendien kunnen ze evengoed – vanuit het principe van een gelijk ‘level playing field’ - gebruikmaken van de subsidiëring van de overheid en de systemen van terugbetaling, verworvenheden van onze sociale zekerheid. Maar de essentiële driver blijft wel de winst, niet het invullen van het grondrecht. 

De verspreiding van het marktdenken werd verder aangejaagd door de zorgvragers zelf, of ‘de klant’, zo u wil. Denken we maar aan de introductie van de persoonsvolgende financiering. Achter die idee, zo stelt Suykens, zitten heel wat vermarktingsassumpties. Je gaat er dan van uit dat competitie de dienstverlening zal verbeteren. En dat de klanten honderd procent geïnformeerd zijn én daardoor een keuze kunnen maken die volledig op hun maat is. 

Maar dat is uiteraard buiten de waard gerekend van een aantal ‘marktverstorende’ mechanismen. Ongetwijfeld is de kantelende arbeidsmarkt daarvan de belangrijkste. Zorg is mensenwerk, en zorgmedewerkers zijn een schaars goed geworden. Het betekent dat de wetten van vraag en aanbod, het concurrentiële model, niet zo goed meer werken. De leeftijdspiramide in Vlaanderen wordt topzwaar: veel ouderen hebben zorg nodig, er zijn minder mensen op arbeidsactieve leeftijd om het werk te doen én het systeem te betalen. En zo duikt de verschuiving naar de ‘markt’ in steeds meer segmenten van de zorg op. Almaar meer zorgverleners kiezen bijvoorbeeld voor een zelfstandigenstatuut met ‘markttarieven’, alweer bepaald volgens de wet van vraag en aanbod. Op die manier is de kwetsbare zorgvrager, de klant, allerminst nog koning. En staan de grondrechten op de tocht. Hiermee lopen we het risico dat de meest kwetsbaren verstoken blijven van zorg.

Suykens pleit ervoor om over de vermarkting in de zorg te blijven nadenken en debatteren. Om de excessen voor te blijven, maar ook om álle actoren, ook de social profit, in een ethisch discours te vatten. Ik kan hem alleen maar bijtreden. Om de discussie eerlijk te voeren is er vooral nood aan transparantie. Transparantie over de constructies, de geldstromen, de aanwending van de subsidies en de eigen bijdragen van de zorgvragers. Daarom is het zo belangrijk dat bijvoorbeeld de woonzorgcentra een uniform boekhoudkundig plan moeten volgen en de nodige inkijk geven in hun beheerstructuren én financieringsstromen. Maar we moeten ook durven kijken naar de manier waarop de schaarste aan zorgmedewerkers leidt tot fenomenen die enkel de gegoede en hooggeschoolde zorgvrager betere zorg geven.

Er wachten ons gigantische uitdagingen. Steeds meer (zorgbehoevende) ouderen en steeds minder actieven. Laat ons de ontwikkelingen op de ‘zorgmarkt’ voldoende aandacht geven, de consequenties bekijken en veiligheden inbouwen. Dat zijn we de fundamenten van onze sociale zekerheid verschuldigd. Zorg is een maatschappelijk ‘goed’ waarmee we verstandig en rechtvaardig moeten omgaan.