Ecologisch beleid in het ziekenhuis

“Duurzaamheid zit in ons DNA”

Ziekenhuizen staan voor de ecologische operatie van de eeuw. Want de gezondheidszorg draagt stevig bij aan klimaatverandering, en dat moet anders. Het Imeldaziekenhuis in Bonheiden is al een tijdje met die operatie bezig. Facilitair directeur Stefaan Claeys en anesthesist dr. Guy Schols vertellen welke groene stappen je als ziekenhuis kan zetten en hopen daarmee anderen te inspireren. “Dankzij het bannen van lachgas en desflurane stoot anesthesie 90% minder CO₂ uit.”

Als de wereldwijde gezondheidszorg een land was, zou het de vijfde grootste uitstoter van broeikasgassen ter wereld zijn. Gezondheidsdiensten vertegenwoordigen maar liefst 4,4% van de globale uitstoot. In het Westen is dat aandeel nog hoger. Het zet de sector in een moeilijke spreidstand. Al in 2009 stipte The Lancet klimaatverandering aan als grootste bedreiging voor onze gezondheid. Hitte, overstromingen, ondervoeding, de verspreiding van ziektes en gedwongen migratie van miljoenen zullen burgers en gezondheidssystemen zwaar onder druk zetten. Wat dan met de do not harm-eed van Hippocrates, vroeg WHO-directeur Adhanom Ghebreyesus zich af. Ziekenhuizen vangen klimaatslachtoffers op, maar dragen tegelijk aanzienlijk bij aan klimaatverandering. Hij riep de wereld op tot actie: “Plaatsen waar men mensen geneest, moeten de weg wijzen, niet bijdragen aan de ziektelast.”

“Ziekenhuizen vangen klimaatslachtoffers op, maar dragen tegelijk aanzienlijk bij aan klimaatverandering”

Meer dan de helft van de totale uitstoot komt uit fossiel energieverbruik: verwarming, koeling, ventilatie, het gebruik van machines en medische apparatuur. Maar ook voedsel, transport en vervoer, het gebruik van farmaceutische en chemische stoffen en afvalverwerking hebben een ecologische voetafdruk.

België hinkt achterop

Vooral de Verenigde Staten, Canada en Australië scoren slecht. Per inwoner stoot hun gezondheidssysteem jaarlijks meer dan één ton CO₂ uit. Ook België hinkt achterop. Met een economisch aandeel van 10,3% stoot onze gezondheidszorg het CO₂-equivalent van 0,83 ton per persoon per jaar uit. Dat is 70% meer dan het EU-gemiddelde.

Een Belgisch ziekenhuis dat al jarenlang investeert in verduurzaming is het Imeldaziekenhuis in Bonheiden. Van de 1300 zonnepanelen op het dak tot recycleerbaar bestek bij geserveerde maaltijden, van extra fietsenstallingen tot een grote warmtekrachtkoppeling: stapsgewijs vergroent Imelda zijn hele werking. “Onze 1800 medewerkers verwachten dat ook”, begint facilitair directeur Stefaan Claeys. “Zeker de jonge generatie is erg milieubewust en zoekt manieren om duurzamer te leven. Bovendien ligt onze campus in een prachtige groene omgeving, vlakbij natuurgebied Mispeldonk. Personeel, patiënten en omwonenden maken over de middag vaak een wandeling op het domein. Recent installeerde het ziekenhuis in samenwerking met Natuurpunt acht boomstamzitbanken. We eten er ‘s middags onze boterhammen op, maar gebruiken ze ook voor buitenvergaderingen.”

Claeys: “Die groene inbedding doet veel mensen beseffen hoe kostbaar de natuur is. Dat merk je bijvoorbeeld als we plannen maken voor extra gebouwen. Zo’n uitbreidingen worden op alle niveaus grondig doorsproken. Een van de voornaamste bezorgdheden is altijd de omliggende natuur. Twee jaar geleden, bij de plannen voor een nieuwe parking, wilde bijvoorbeeld niemand dat de aanleg ten koste zou gaan van bomen. Het illustreert ieders betrokkenheid. Maar duurzaamheid is ook een economisch verhaal. Groene investeringen zijn prijzig, maar op langere termijn verdien je ze gemakkelijk terug. De energiecrisis is wat dat betreft een hefboom. Onze energiekosten verzesvoudigden in drie jaar tijd. Meer dan ooit is het tijd om de groene bocht in te zetten.”

Grootverbruikers

“Als ziekenhuis met een verbruik van meer dan 0,1 PJprim (primaire energie) zijn we een grootverbruiker. Dat betekent dat we moeten voldoen aan specifieke voorwaarden die de overheid oplegt. Tegen 2035 moeten we komaf maken met fossiele brandstoffen. Gelet op ons groot gasverbruik is dat, zoals voor alle ziekenhuizen, een bijzonder zware inspanning. Ook de netbeheerders zullen die inspanning moeten leveren. Alles omzetten naar eigen productie is bijna onmogelijk.”

Stefaan Claeys: “Duurzaamheid is ook een economisch verhaal. Onze energiekosten verzesvoudigden in drie jaar tijd”

We investeren volop in hoogrendementsglas en isoleren het hele ziekenhuisgebouw. Dat doen we noodgedwongen stap voor stap. We hebben een relatief oud en dus minder goed geïsoleerd gebouw. Alles aanpassen aan de nieuwste energienormen is een proces van jaren. In 2014 installeerden we een grote warmtekrachtkoppeling, drie jaar geleden plaatsten we 1300 zonnepanelen. Die zorgen samen voor een energiebesparing van 23%. We hebben daarnaast plannen voor 1800 bijkomende zonnepanelen op het dak van de parking. Voorlopig staat dat project echter on hold omwille van ruimtelijke regelgeving. We mogen ze niet plaatsen op de plek waar we dat zouden willen. Jammer uiteraard, want er valt geen tijd te verliezen.”

Duurzaam aankoopbeleid

Claeys: “In ons aankoopbeleid werd duurzaamheid een belangrijk criterium. Nieuwe verlichting is ledverlichting, bij nieuwe kledij of wasmachines stellen we ons de vraag hoeveel water en energie er nodig is om te wassen. Onze nieuwste arbeidskledij bestaat sinds kort voor 99% uit micropolyster, een bio-afbreekbare stof. In recent gebouwde ziekenhuisafdelingen recupereren we hemelwater voor sanitair gebruik. En onze nieuwe inkomhal kreeg een groen dak.”

“Daarnaast recycleren we zo veel mogelijk. Afdekmateriaal uit operatiekwartieren belandde vroeger bij het restafval en werd verbrand. Vandaag halen we de blauwe doeken uit elkaar en sturen we ze naar de sociale werkplaats ons Tehuis Brabant vzw. Daar verwijdert men de kleefband en stickers en perst men de doeken samen tot balen. Die gaan vervolgens naar een recycler waar men alles wast, vermaalt en smelt. Zo krijgen de doeken een nieuw leven als folie, speelgoed, plantpotten, enzovoort. Sinds augustus 2020 recycleerden we zo al meer dan 4 ton afdekmateriaal.”

“Medisch materiaal hergebruiken we, in de mate van het mogelijke. Jammer genoeg botst dat recyclagebeleid soms met strenge regelgeving. Voor steeds meer toepassingen stuurt de overheid aan op eenmalig gebruik van medisch materiaal. Recyclage in het ziekenhuis is dan niet meer mogelijk. In die gevallen moet je creatief zijn en partnerbedrijven zoeken die nog wél reglementair mogen recycleren. Dat maakt onze logistieke lijnen natuurlijk complexer. Soms kan je vanuit veiligheidsoverwegingen niet anders dan kwistig omspringen met natuurlijke hulpbronnen. De strijd tegen de legionellabacterie voeren we noodgedwongen via warmtespoeling van onze leidingen. Dat vergt veel water én veel energie. Maar we blijven een ziekenhuis. Verduurzaming mag geen risico’s creëren voor patiënten of medewerkers.”

Lachgas in de ban

Dr. Schols, anesthesist in het Imeldaziekenhuis, zocht binnen zijn specialisme naar een compromis tussen verduurzaming en veiligheid. Met spectaculaire resultaten. Anesthesie stoot vandaag 90% minder CO₂ uit dan enkele jaren geleden. Traditioneel is anesthesie een CO₂-intensieve praktijk. Binnen de heelkundige ingrepen staat het voor 50% van de totale uitstoot. “Tien jaar geleden stonden we daar nauwelijks bij stil”, vertelt Schols. “Bij verdovingen gebruikten we sevoflurane, desflurane en lachgas door elkaar. Toen we de voetafdruk van die producten analyseerden, bleek lachgas als broeikasgas 60 keer sterker te zijn dan sevoflurane. Desflurane is 15 maal sterker.”

“Dat was voor ons het signaal om een concreet actieplan op te stellen. Inmiddels is ons operatiekwartier volledig vrij van lachgas en desflurane. Een bewuste keuze. Collega’s alleen sensibiliseren volstaat immers niet. Van de 15 artsen zullen er altijd 2 of 3 iets minder milieubewust zijn. Als zij sporadisch wel nog lachgas zouden gebruiken, doen ze het werk van de anderen onmiddellijk teniet. Terzelfdertijd proberen we het overgebleven sevoflurane efficiënter te gebruiken. Daarvoor vernieuwden we de hele keten medische apparatuur op de afdeling, denk bijvoorbeeld aan beademingstoestellen. Deze nieuwe high-end toestellen zijn 25% duurder dan gemiddeld, maar ze gaan efficiënter om met een product als sevoflurane. Eén of twee toestellen vervangen heeft weinig zin, omdat de hele keten elkaar beïnvloedt. Oudere toestellen verhinderen dat nieuwe apparatuur op maximale capaciteit werkt. Of omgekeerd: individuele toestellen worden zuiniger als je ze samen met andere zuinige toestellen inzet. Het is een beetje het verhaal van de zwakste schakel die de sterkte van de hele ketting bepaalt.”

“Ook sevoflurane willen we in de toekomst bannen”, blikt Schols vooruit. “Dat zou neerkomen op volledig intraveneuze anesthesie. Vandaag start een operatie meestal met een intraveneuze verdoving, waarna we overschakelen op een gasmasker. Op termijn moet ook deel twee van een verdoving intraveneus kunnen verlopen. Daarvoor hebben we wel speciale pompen en betrouwbare doseringstechnieken nodig. In principe kan het, het staat ook op de planning. Al is het meeste laaghangend fruit intussen al geplukt. Met het afscheid van lachgas en desflurane en de vernieuwing van onze apparatuur opereren we vandaag veel CO₂-vriendelijker dan voorheen. Het grootste werk is gedaan.”

Nederland als gids

Met 0,71 ton CO₂-uitstoot per inwoner stoot de Nederlandse gezondheidszorg 17% minder broeikasgassen uit dan Vlaanderen. Dat is vermoedelijk geen toeval. In 2015 en 2018 werd in Nederland de ‘Green Deal duurzame zorg’ gelanceerd. 95 zorgorganisaties engageerden zich om tegen 2030 bijna de helft minder CO₂-uit te stoten. Daarnaast streven ze naar een circulaire bedrijfsvoering en een duurzamer afvalbeleid. Volgens het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde zijn alvast 17 ziekenhuizen goed op weg om hun CO₂ doelstelling te halen.

“Nederland is een gidsland, zeker wat betreft anesthesie”, bevestigt Schols. “De wetgeving is er ook dwingender dan hier. Onze noorderburen maken werk van CO₂-vriendelijke ziekenhuizen. We volgen aandachtig wat ze doen en hoe ze het doen. Op fora en gemeenschappelijke overlegmomenten wisselen we ervaringen uit.” Diezelfde uitwisseling vindt ook plaats tussen Belgische ziekenhuizen, bijvoorbeeld binnen het Vlaams Ziekenhuisnetwerk, maar ook één op één. “Het is fijn om anderen te inspireren”, vertelt Schols. “Momenteel testen we samen met het UZ Leuven de techniek van scavenging. Daarbij vangen we uitgeademde stoffen op zodat ze niet meer in de atmosfeer terechtkomen.”

In Imelda gaat technologische en organisatorische innovatie hand in hand. “Niet alles komt neer op peperdure toestellen”, legt Claeys uit. “Veel duurzame aanpassingen groeien van onderuit en zijn een kwestie van visie. Dat we onze warme en koude maaltijden vandaag niet langer in plastiek verpakkingen aanbieden, danken we aan het keukenpersoneel. Zij stelden zich – terecht - als eerste vragen over plastiek bestek en voorverpakt brood.”

1000 potjes per dag

Claeys: “Hun voorzet resulteerde onder andere in ons ‘1000 potjes per dag beleid’. Enkele jaren geleden kreeg elk personeelslid een afsluitbaar glazen eetbakje cadeau. Iedereen gebruikt dat inmiddels om zijn of haar slaatje op te pikken in de cafetaria. Zo vermijden we 1000 plastiek wegwerkverpakkingen per dag. Intussen pakken we ook de maaltijden voor patiënten anders aan. We koken bewust met seizoensgebonden producten en serveren alle maaltijden met recycleerbaar of bio-afbreekbaar bestek. Patiënten geven vooraf door hoeveel boterhammen ze willen, zodat we het juiste aantal onder een afwasbare stolp kunnen serveren. Met onverpakt brood vermijden we ongeveer 662 kilogram plastic afval per jaar. Bovendien maakt de ban van plastic onze maaltijden aantrekkelijker.”

“Intussen is iedereen zich bewust van ons duurzaamheidsbeleid”, vult dr. Schols aan. “Mensen zijn er fier op en denken actief mee over wat beter kan.” Claeys pikt in: “Die betrokkenheid creëert ook draagvlak. We hoeven vrijwel nooit iets tegen de zin van het personeel door te duwen. Medewerkers zijn blij met de nieuwe fietsenstallingen, of met de jaarlijkse fietsmaand waarin we fietsende collega’s belonen met een attentie.”

“Duurzaamheid maakt stilaan deel uit van ons DNA”, besluit Schols. “Mensen motiveren elkaar sterk. Onlangs bracht een collega zijn boterhammen mee in aluminiumfolie. Zijn collega’s spraken hem daarover aan. Ze verwezen vriendelijk naar het glazen bakje dat iedereen drie jaar geleden voor Kerst gekregen had. Was dat geen betere oplossing? In alles voel je dat mensen met duurzaamheid bezig zijn.”

TEKST: THOMAS DETOMBE - BEELD: JONATHAN RAMAEL