DOSSIER ZORG IN DETENTIE
Samir Boureghda over zorgen achter tralies

“Gedetineerden krijgen niet de zorg waar ze recht op hebben”

“Ook in de gevangenis hebben burgers recht op goede gezondheidszorg,” zegt Samir Boureghda. “Hun zorgnoden zijn doorgaans groter en hun leefomstandigheden vaak erbarmelijk. En in het voorzien van toegankelijke zorg schieten we tekort. Het is hoog tijd dat we gezamenlijk actie ondernemen.”

“Wie er waarom in de gevangenis zit, daar gaat het hier niet om,” opent Samir Boureghda, stafmedewerker geestelijke gezondheidszorg bij Zorgnet-Icuro. “Het punt is dat we al jaren weten dat het niet goed gaat met de Belgische gevangenen. De ouderwetse infrastructuur en de overbevolking zetten de zaken op scherp. De gezondheid van de gedetineerden is slecht. De capaciteit van de gezondheidszorg laat te wensen over en het is zeer moeilijk om de zorg in de gevangenis goed te organiseren. Het gaat zowel over somatische als over geestelijke gezondheidszorg. Wanneer er iets fout loopt met een ex-gedetineerde, dan verschijnen er grote artikels in de media. De vraag is: hoe kunnen we die incidenten voorkomen? In plaats van achteraf te reageren, wordt het tijd dat we de pijnpunten onder ogen zien en ermee aan de slag gaan. Want de pijnpunten kennen we al jaren.”

Pijnpunten zijn bekend

“Pijnpunt nummer één: de gezondheidszorg is voor gedetineerden allerminst toegankelijk. Dat tonen alle onderzoeken. Er zijn lange wachtlijsten voor zowel psychische als somatische zorg. Je kan naar de huisarts, maar er zijn er veel te weinig beschikbaar, waardoor de werkdruk hoog is. Bovendien zitten de systemen soms in de weg. Een huisarts die een patiënt wil doorverwijzen, vindt lang niet altijd een specialist op wie hij een beroep kan doen, of het vervoer is niet te regelen… Het gevolg is dat gedetineerden vaak veel te lang moeten wachten op de juiste zorg. Onderzoek toont dat meer dan een derde van de gedetineerden psychisch kwetsbaar is. Het aanbod van de Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg (CGG) zou moeten verviervoudigen om aan de bestaande vraag te voldoen.”

“De beperkte capaciteit wordt daarenboven niet optimaal benut. Enerzijds worden hulpverleners regelmatig geconfronteerd met beperkte toegang door een staking of omdat er geen lokaal beschikbaar is. Dan mag je onverrichter zake terug naar huis. Anderzijds is het van belang op het juiste moment zorg te verlenen. De gezondheidsnoden van een gedetineerde zijn niet zo anders als die van jou of mij. Als jij zorg uitstelt, dan is het risico op latere klachten of complicaties groter. Als je geen toegang hebt tot de juiste zorg of pas na een lange tijd, dan draag je daar de gevolgen van en zal een behandeling intensiever zijn. Dat is onvermijdelijk.”

“Een ander pijnpunt is de complexe bevoegdheidsverdeling. De FOD Justitie staat in voor de strafmaatregel, de uitvoering ervan en de curatieve zorg. De Dienst Gezondheidszorg van de Gevangenissen van de FOD Justitie zorgt ervoor dat er huisartsen en gespecialiseerde medische teams beschikbaar zijn. Gaat het over preventie, gezondheidspromotie en het tweedelijnsaanbod, dan zijn de gemeenschappen bevoegd. De coördinatie hiervan is in Vlaanderen in handen van het Agentschap Justitie en Handhaving, maar de financiering gebeurt door het departement Welzijn. Dat vergt dus veel afstemming en samenwerking. Dan is er nog de FOD Volksgezondheid, waarvan een KCE-rapport in 2017 al stelde dat die logisch gezien de verantwoordelijkheid zou moeten hebben over de gezondheid van gedetineerden, en niet de FOD Justitie. Achter de schermen wordt die overheveling van bevoegdheden voorbereid. Maar zelfs al wordt de FOD Volksgezondheid verantwoordelijk, dan nog blijven de context, de infrastructuur en de organisatie in handen van de FOD Justitie. Het zal dus een complex samenspel blijven. Het mag echter geen excuus worden om geen stappen te zetten.”

Detentieschade

Zijn gedetineerden psychisch kwetsbaar en hebben ze een zwakke gezondheid op het moment dat ze naar de gevangenis komen? Of lopen ze vooral tijdens de detentie gezondheidsschade op? “Dat is een complexe vraag,” zegt Boureghda. “Een recent Nederlands onderzoek toont dat veel gedetineerden inderdaad al vóór de detentie gezondheidsproblemen hebben. Toch is er daarnaast ongetwijfeld veel detentieschade. Vooral chronische aandoeningen komen in de gevangenis meer voor dan erbuiten: diabetes, obesitas, hypertensie, pijnklachten, infecties, slaapproblemen, middelenmisbruik en psychische problemen als depressie en suïcidaliteit. Suïcidaal gedrag komt drie tot acht keer zoveel voor bij iemand in detentie dan buiten de gevangenis. Waren die mensen vooraf al suïcidaal? Ik heb daar geen wetenschappelijk onderbouwd antwoord op. Maar een verblijf in de gevangenis is stressvol en personen in detentie zijn vaker kwetsbare personen. Je bent je bewegingsvrijheid kwijt, je ziet je partner of je naasten amper en je leefomstandigheden zijn op zijn zachtst gezegd suboptimaal.”

“Willen we structureel iets veranderen, dan moeten we éérder actie ondernemen en de kansen grijpen om preventief te werken”

“Toch hebben gedetineerden recht op dezelfde gezondheidszorg als buiten de gevangenis. Dat staat in de basiswet over het gevangeniswezen en de rechtspositie van de gedetineerden uit 2005. Recente ontwikkelingen op het gebied van eerstelijnspsychologische zorg moeten dus in principe ook in de gevangenissen gelden. En terecht. De eerstelijnspsychologische zorg wil ‘vindplaatsgericht’ werken. Welnu, de vindplaats bij uitstek voor mensen met psychische problemen is de gevangenis.”

Eerste detentie is opportuniteit

“Ik heb veel geleerd uit mijn ervaring als forensisch psycholoog met geïnterneerden. Je ziet in die dossiers veel te vaak waar het fout liep. Veel geïnterneerden kwamen al eerder in aanraking met het gerecht en professionele hulpverlening. En toch loopt het dan enkele jaren later weer grondig fout. Hoe kunnen we dat vermijden? De eerste keer dat iemand in detentie komt, moeten we aangrijpen als een opportuniteit. Je hebt die mensen bij je, vaak voor een langere periode. Heeft die persoon nood aan zorg of begeleiding? Dan moet je die bieden. Op langere termijn hervalt bijna de helft. Ik ben ervan overtuigd dat wanneer we psychisch kwetsbare mensen in de gevangenissen beter omringen en opvolgen, we tot betere uitkomsten komen. Niet alleen met zorg, maar op alle levensdomeinen: welzijn, werk, wonen en vrije tijd.”

Is het geen illusie om te geloven dat je al die mensen op het rechte pad houdt met een betere omkadering? “Natuurlijk gaan we daarmee niet alle problemen de wereld uit helpen,” zegt Boureghda. “Maar als we, ter illustratie, het risico op herval kunnen terugbrengen van 40% naar 30%, dan is dat toch een mooi resultaat? Los van de humanistische overwegingen dan nog. Mijn ervaring leert dat het nooit te laat is om met iemand aan de slag te gaan. Willen we structureel iets veranderen, dan moeten we éérder actie ondernemen en de kansen grijpen om preventief te werken. Psychische kwetsbaarheden ontwikkelen zich vaak voor het 21^ste levensjaar. 12% van de gevangenen is jonger dan 25 jaar. Zeker die groep zouden we extra aandacht moeten geven. Die levensfase is zo cruciaal.”

Heeft de lage capaciteit aan zorg in de gevangenis er ook te maken mee dat hulpverleners niet graag in de gevangenis werken? Samir Boureghda: “Enkele jaren geleden verscheen een masterthesis hierover. Daaruit bleek inderdaad dat huisartsen het weinig attractief vonden om in een gevangenis te werken. Toch is het een interessante werkomgeving: je verveelt je nooit en je kan echt het verschil maken. De job is zwaarder en de druk groter. Niet alleen voor de artsen, ook voor verpleegkundigen. Maar als het iets voor jou is, dan kan je er enorm veel voldoening uit halen.”

Ook Vlaanderen aan zet

Wat moet er nu eerst gebeuren? Samir Boureghda: “We moeten op diverse sporen inzetten. De geplande overheveling van de penitentiaire gezondheidszorg van de FOD Justitie naar de FOD Volksgezondheid en het in orde brengen van de gezondheidszorgverzekering van gedetineerden zijn goede stappen. Aan de FOD Justitie is het om de infrastructuur en de leefomstandigheden in de gevangenissen te verbeteren. Er zijn nu twee nieuwe gevangenissen in gebruik, maar de situatie in de andere penitentiaire centra blijft problematisch. Een gevangenis is een plek waar mensen wonen. De infrastructuur moet daarom voldoen aan minimale eisen van wooncomfort en hygiëne. Dat zal een positief effect hebben op alle andere welzijns- en gezondheidsthema’s.”

“Ook Vlaanderen is aan zet. Vlaams minister Zuhal Demir is onder meer bevoegd voor de coördinatie van de hulp- en dienstverlening aan gedetineerden. Het gaat bijvoorbeeld om de tweedelijns-GGZ, de eerstelijns-CAW’s, preventie, maar ook voor sport, cultuur, onderwijs, werk… De coördinatie hiervan is een complexe opdracht, zeker gezien de grote heterogeniteit in de gevangenissen in Vlaanderen. Het is goed dat er op maat gewerkt wordt, maar tegelijk is er nood aan een duidelijk overzicht en een basisdienstverlening in alle gevangenissen.”

“Ook de sector zelf kan werken aan het optimaliseren van de beschikbare capaciteit. Individuele gesprekken zijn prima, maar we weten ondertussen dat we veel GGZ-klachten evengoed via groepssessies kunnen aanpakken. Ook blended hulpverlening kan een verschil maken, al is de infrastructuur van een gevangenis niet altijd ideaal hiervoor.”

“Ten slotte hebben we nood aan betere en actuele data over de gezondheidstoestand van de gevangenen. De middelen zijn schaars, hoe kunnen we ze het beste inzetten? Efficiëntie is wanneer je de juiste hulp voor de juiste noden op het juiste moment inzet.”

TEKST: FILIP DECRUYNAERE – BEELD: TINI CLEEMPUT