26 september 2017

TIEN VUISTREGELS OM ANDERS TE SPREKEN OVER GEESTELIJKE GEZONDHEID

COMMUNICEREN OVER PSYCHISCHE PROBLEMEN MET BEHULP VAN FRAMES EN COUNTERFRAMES

Het Instituut voor Mediastudies van de KU Leuven bracht in kaart welke frames en counterframes het beeld van personen met psychische problemen in onze maatschappij bepalen, en hoe dat het stigma mee in stand houdt. De Koning Boudewijnstichting publiceerde naar aanleiding van het onderzoek de publicatie “Goed gek?! Anders spreken over geestelijke gezondheid”. Professor Baldwin Van Gorp, die het onderzoek leidde, geeft ons meer toelichting bij de tien vuistregels om anders te spreken over geestelijke gezondheid.

1. KIJK IN DE SPIEGEL

“Iedereen die communiceert, bekijkt verschillende frames en positioneert zichzelf daar ergens in. Veel mensen zijn zich er onvoldoende van bewust dat ze vanuit een bepaald perspectief communiceren of denken als het gaat over psychische problemen. Het is onze doelstelling om mensen te doen stilstaan bij stigmatiserende denkbeelden of frames. Je hebt een keuze in het perspectief dat je kan aannemen, er zijn alternatieven die kunnen worden aangenomen. Door bewuster te communiceren, kan je bepaalde stigma’s verhelpen.”

2. COMBINEER, NUANCEER, HOUD REKENING MET DE CONTEXT

“Elk frame heeft op zich een kern van waarheid, maar de problematiek rond psychische aandoeningen is zo complex dat ze nooit in een frame kan worden gevat. Combineren is dus het meest aangewezen. Het is belangrijk om een onderscheid te maken tussen frames die problematiseren en counter­frames die deproblematiseren. Hoe meer je counterframes gebruikt, hoe meer je normaliseert. Maar er is natuurlijk wel degelijk een probleem dat we niet uit het oog mogen verliezen. We moeten dus zoeken naar een haalbare combinatie; een stuk problematiseren maar tegelijk het stigma voorkomen.”

3. ZET IN OP ‘DE KRACHT VAN TEGEN’

“Durf met counterframes aan de slag te gaan zonder te willen dat die allemaal direct toepasbaar zijn. Elk frame en counter­frame heeft voor- en nadelen en mogelijkheden en beperkingen. Het is aan diegene die ermee aan de slag gaat om te kiezen wat wel en niet wordt toegepast. Je hoeft ze daarom niet expliciet te gaan gebruiken en benoemen. In ons rapport beschrijven we verschillende metaforen voor het begrip ‘psychische aandoening’, zoals bijvoorbeeld de ‘ongenode gast’.

Het is geen monster waartegen je moet vechten, maar iemand die voor je deur staat en met wie je moet leren omgaan. Je kan het ook impliciet gebruiken door te zeggen dat je met een psychische aandoening moet leren leven. Er zijn allerlei beelden, woorden, argumenten waarmee je frames kan oproepen. Ze zijn krachtig en zorgen ervoor dat mensen ze zelf aanvullen. Zonder het te willen, kan je toch aan het stigmatiseren zijn door een bepaald woord of beeld te gebruiken. Dat is heel persoonlijk, er zijn geen wetmatigheden. Maar je kan wel even stilstaan bij de woordkeuze en zoeken naar een alternatief.”

4. KIES JE WOORDEN

“Het is moeilijk om aan framing te ontkomen. De terminologie die in de sector wordt gebruikt, impliceert een hele hoop. Je kan er niet aan ontsnappen. Er is een heel brede waaier aan kwetsbaarheden waarmee mensen te maken krijgen en die zijn niet te herleiden tot psychiatrische diagnoses. En dat is net de moeilijkheid, want met het begrip ‘kwetsbaarheid’ bestempel je niet meteen iets als een ziekte, met ‘geestelijke gezondheid’ doe je dat wel. Daar hebben we geen pasklaar antwoord op, de boodschap is om opnieuw na te denken over wat het meest aangewezen is. Eufemismen gebruiken kan ook de verkeerde kant opgaan en laten uitschijnen dat er niks aan de hand is. Een goede toetssteen is hoe het binnenkomt bij personen die zelf een psychische aandoening hebben.”

5. LAAT MENSEN AAN HET WOORD

“Praat niet over mensen zonder hen. Dat gebeurt nog vaak. Laat ervaringsdeskundigen aan het woord. Dankzij initiatieven als Te Gek!? en Rode Neuzen Dag komen er al meer mensen aan het woord. We zien dat Vlaanderen betere resultaten bereikt dan Franstalig België op dat vlak. We denken dat de verklaring ligt bij dergelijke evenementen. Het thema leeft en er is nood aan een open communicatie. En ik merk dat er tijdens zo’n evenementen altijd een grote belangstelling is.”

6. LAAT JONGE MENSEN AAN HET WOORD

“Er heerst een dilemma bij de media om jongeren aan het woord te laten, bijvoorbeeld om privacyredenen. Maar identificatie is net heel belangrijk omdat veel kinderen en jongeren met hetzelfde kampen. Empowerment is belangrijk.”

7. EEN OEFENING VOOR PROFES­SIONALS

“Wat mij opviel tijdens onderzoek bij mensen uit de sector, was dat het allemaal goed leek mee te vallen. Maar zowel mensen uit de sector als betrokkenen zeiden achteraf dat er een te rooskleurig beeld werd geschetst. De meest negatieve denkbeelden circuleren waarschijnlijk in de sector zelf. We hebben het niet kunnen aantonen, maar horen voortdurend dat soort opmerkingen uit allerlei hoeken. Ook in de sector zelf moet worden stilgestaan bij dat soort zaken. Hoe praten wij met en over die mensen? Er wordt al over nagedacht, maar het kan nuttig zijn om op de afdelingen eens te praten over welke terminologie er in de communicatie en met de mensen zelf wordt gehanteerd.”

8. EEN OEFENING VOOR DE MEDIA

“We zitten binnenkort samen met een groep journalisten. Nieuwsmedia moeten natuurlijk informatie naar buiten brengen. Psychische problemen komen echter vaak in de media bij rechtszaken en dergelijke, over de onderliggende problematiek wordt niet gerapporteerd. Zo wordt het thema meteen geproblematiseerd. Journalisten hebben ook mogelijkheden om perspectieven te kiezen. De taak van journalisten is om framing in de politiek te ontmaskeren, maar framing is meer dan dat. Het is een inherent mechanisme in de communicatie. Er is tijd en reflectie nodig om stil te staan bij de gemeenschappelijke denkbeelden om iets uit te leggen, maar vaak hebben journalisten die tijd niet. Ik schrijf momenteel een boek om via framing voor meer nuance te zorgen en meer perspectieven te combineren. Het leidt tot minder voorspelbare en betere nieuws­artikels. Nu ontbreekt vaak nog de nuance. Net door framing ontstaan manieren om iets veelzijdiger te brengen.”

9. EEN ZAAK VAN ONS ALLEMAAL

“Onze hele samenleving is onwillekeurig een deel van het verhaal. Iedereen heeft ooit in zijn leven zelf of in de nabije omgeving te maken met psychische problemen. Over diagnostiek en problematiek doen we in het onderzoek geen uitspraken, maar hoe de samenleving erover denkt maakt het probleem nog zwaarder. Door de blik op psychische problemen te kantelen en er anders naar te kijken, is de weg naar herstel mogelijk. Een gebroken been wordt gemakkelijk aanvaard, een depressie veel minder. Zelfstigma is hier ook belangrijk. Mensen durven soms niet over zichzelf te praten omdat ze anticiperen op wat anderen zouden denken. Daardoor houden ze het voor zichzelf. De initiatieven die psychische problemen bespreekbaar maken, zijn dus broodnodig. Er kan niet genoeg over worden gesproken.”

10. EEN OEFENING VOOR MENSEN MET EEN PSYCHISCHE AANDOENING

“Het is onnodig te anticiperen op mogelijke reacties van anderen. Je hebt het voor een deel zelf in handen. Een van de counterframes die we gebruiken, is dat van ‘de tocht’. Jij hebt de rugzak en niemand kan hem in jouw plaats dragen. Zorgverleners, familie en vrienden kunnen je gidsen, maar jij moet de tocht maken. Net zoals bij de ‘ongenode gast’ moet jij ermee leren omgaan en jouw eigen weg vinden. Daarbij is het belangrijk om te weten dat er professionals, ervaringsdeskundigen en familie zijn die een ondersteunende rol vervullen en dat je er niet alleen voor staat. Dat vergt ook open communicatie.”

Als vervolg op dit onderzoek komt er een proefschrift rond zelfstigma. De basis hiervoor zijn experimenten en interviews waarin onderzocht wordt wat frames en counterframes met mensen doen en hoe ze kunnen worden ingezet. Er wordt ook bekeken wat nieuwsverslaggeving doet met zelfstigma, met de bedoeling om het te kunnen verminderen.

Via de website van de Koning Boudewijnstichting, www.kbs-frb.be, kan je het rapport en de publicatie gratis downloaden en bestellen. 

TEKST: DEBORAH SCHOLLAERT • BEELD: JAN LOCUS