Studenten verpleegkunde Odisee Hogeschool reiken strategieën aan om morele stress te bannen

Morele veerkracht, ook jouw zorg

Februari 2022

Frustratie, schuldgevoel, teleurstelling, boosheid… door niet te kunnen zorgen zoals jij volgens jouw waarden zou willen, dat is morele stress. Wat vertelt die morele stress-ervaring en welke kracht schuilt er in praktische tools voor morele veerkracht?

Morele stress, niet jouw zorg?

“Verpleging is toch niet louter de zorg? Dat is toch ook dat babbelen, dat tijd maken. Maar dat zijn de dingen die er zo vaak aan overschieten, waar dat ge niet langer de tijd voor hebt. We zitten van minuut tot minuut in de zorg. De extraatjes, het menselijke, als ik het zo mag omschrijven, valt soms weg. Eens twee minuten gaan zitten om te luisteren, samen de bloemetjes water geven... Dat gaat niet. Want dan ben ik niet aan het doordoen, zeggen ze.” - Ethisch advies 21, morele stress in de zorg - Zorgnet-Icuro

Herinner je je situaties waar je als verpleegkundige geen kans had om in te gaan op de zorgnoden, waarbij je niet kon beantwoorden aan jouw waarden? Als verpleegkundige gaan we onze zorg aan met tal van waarden en normen. Het waardenkader waarmee we in zorg staan, is persoonlijk. We kunnen het bekijken als een kompas dat ons de richting aangeeft wat goed en slecht is binnen onze zorg. De belemmeringen die goede zorgverlening in de weg staan, leiden tot acute emotionele stressreacties die op lange termijn gevolgen kennen op fysieke, gedragsmatige en zingevende niveaus. Er kan vermoeidheid optreden, een verlies van engagement en zelfs van eigenwaarde. Al te vaak worden verpleegkundigen beroerd door deze gevoelens die zij niet altijd thuis kunnen brengen of duiden als morele stress. Morele stress verschilt van andere types van stress. Het is een bijzondere vorm die gerelateerd is aan een component van waarden. Hoewel het inherent is aan de zorg, is het tegelijkertijd de spreekwoordelijke kanarie in de koolmijn: het is belangrijk om morele stress niet als problematisch te zien, maar als iets dat ons het signaal geeft om de zorg beter te maken.

To be or not to be ‘moreel veerkrachtig’

Morele stress gewaarworden is een teken dat ons ethisch kompas werkt. Het toont een kritische houding van ons als verpleegkundige. Je denkt na of je nog goede zorg verleent en die gedachte alleen al is goud waard. Je balans terugvinden na morele stress vraagt morele veerkracht. Het is iets dat zowel individueel als collectief kan groeien door een positieve en opbouwende attitude. Het vraagt de (h)erkenning van de morele geladenheid. Je gaat de uitdaging aan die je erin ziet en gaat het niet uit de weg. Is morele veerkracht een competentie die een verpleegkundige moet hebben? Neen, het is een continu proces. Verpleegkundigen, teams en organisaties werken samen om tot betere zorg te komen. Bekijk het als grote bomen, die de hevige wind opvangen. In plaats van enkel de kruin te verzorgen, dienen er stevige wortels te zijn, een goede bodem en de mogelijkheid om energie te putten uit de omgeving waar die staat. Zo kunnen we van de zorg het stevige bos maken, dat de storm kan opvangen. De reactie op een morele stress-ervaring is belangrijk, want net daar moet je mee aan de slag.

Geen enkele verpleegkundige wordt moreel veerkrachtig geboren. Het ligt wel in ieders mogelijkheid. Elke verpleegkundige kan dus moreel veerkrachtig worden. Kwalitatieve zorg verlenen is een leerproces. Hiervoor bestaan tal van praktische handvaten, om in te zetten op verscheidene niveaus: individueel, teamgericht en organisatorisch.

Zorg met waarden gevuld: individuele handvaten

Als verpleegkundige kunnen we ons in dit proces laten ondersteunen door een bewustwordingstool die ontwikkeld is door de American Association of Critical-Care Nurses (AACN). Dit is het ‘4A’s model’. 4A’s: Afvragen, Affirmeren en Aftoetsen leiden tot Actie.

Hoe dan? De ervaring begint bij het voelen van stress. Dat kan bij jezelf zijn of bij het team. Doorloop vier stappen. We ervaren dan wel wrijving, machteloosheid, ontgoocheling of andere emoties, de vraag is of we ons bewust zijn van de ware toedracht van het probleem.

Het 4A’s-model is geen toverformule. Als je er een gewoonte van kunt maken om de 4A’s in die situaties te blijven toepassen, kan je beter met morele stress leren omgaan en bouw je als kritische zorgverpleegkundige mee aan een gezonde werkvloer. Je kan dan op jouw eigenste manier de best mogelijke zorg bieden aan patiënten en familie.

Los van deze tool, kunnen we ook kleine zaken ondernemen die grote gevolgen kennen voor onze morele veerkracht. Het is ons persoonlijk handelen dat ons kracht kan bieden in moeilijke tijden. We geven duiding bij wat we oprecht voelen en gaan hierover in gesprek. Zet even een stapje opzij als dat is wat je nodig hebt om te herbronnen. Ga de uitdaging aan door krachtig te reageren en iets aan de oorzaak te doen. Zorg dragen voor jezelf, ook buiten de werkplek, draagt bij tot morele veerkracht.

Vele handen maken licht werk: teamgerichte handvaten

Binnen de zorg werken we met verschillende handen aan hetzelfde doel en dat is binnen het proces van morele veerkracht niet anders. We kunnen individueel tegen de stroom in zwemmen, maar na een tijdje geraak je vermoeid en neemt de stroom je mee. Maar als we samen tegen de stroom in zwemmen, kan het tij volledig keren. Een kritische zelfreflectie is het begin, maar een dialoog met collega’s en leidinggevenden is het ideale vervolg. Het is een kwestie van het durven bespreekbaar maken en dat vraagt morele moed. Elke zorgverlener dient als schakel na te denken over hoe men de werkomgeving wil onderhouden en verbeteren. Op die manier kan je samen tot concrete doelstellingen komen. Het is interessant om in gesprek te gaan over volgende richtvragen:

Wat betekent voor ons, als team, ‘goede zorg’? Is onze visie helder en richtinggevend? Is er voldoende tijd, ruimte en ondersteuning voor ethische reflectie in ons team? Kunnen medewerkers bij elkaar terecht? Is er een cultuur van bespreekbaarheid van ‘lastige situaties’? Wordt er samen gewerkt naar oplossingen, voorbij de routine? Is iedereen mee in dit verhaal? Wat doen we om ervoor te zorgen dat iedereen mee is?

Daarnaast vormen ze een basis om meer ruimte te creëren voor de ethische aspecten van de zorg, die anders opzijgeschoven worden. Uiteraard is dit een werk van lange adem waar de leidinggevende een steunpilaar is. In het bijscholingspakket kan worden nagedacht over teameducatie in de vorm van psychologische kennis, effectieve communicatieve vaardigheden en het inzetten op zingeving. Binnen een team kan de beweging tot constructief gedrag georganiseerd worden. Denk hierbij concreet aan het ventileren bij elkaar, waar een zekere vorm van humor een meerwaarde kan zijn en zonder in vingerwijzing te vervallen. Mentorennetwerken waar men terecht kan en teamcohesie vormen gewicht tegen morele stresservaringen.

Binnen het team kan ook op gestructureerde manier morele veerkracht versterkt worden. Hiervoor kan beroep gedaan worden op het ‘Morele veerkrachthuis’, ontwikkeld door de HoWest. In het veerkrachthuis worden vaardigheden en strategieën aangereikt die een persoon, maar ook een volledig team kunnen helpen na ervaringen van morele stress. Om moreel veerkrachtig te worden, kan je als verpleegkundige gebruik maken van zes hulpbronnen. Ontdek gaandeweg welke bron voor jou persoonlijk helpt.

Ethisch klimaat ten top: organisatorische handvaten

Dit groeiproces van morele veerkracht dient gesteund, ingesteld en gedragen te worden door de instelling. Het is dan wel een sociale kerntaak voor elk lid van de maatschappij om ethisch aanvaardbare zorg te garanderen, het moet ook in hun mogelijkheden liggen. Fundamenteel hiervoor is een goed ethisch klimaat. Dit voorziet de organisatie. In een positief en constructief ingesteld teamklimaat stijgt zowel de openheid in moraliteit als de morele veerkracht. Hierin schuilt de uitdaging: een cultuur scheppen van een meer enthousiaste werking die op waarden, reflectie en actie gestoeld is. Ruimtes, tijd en mogelijkheden liggen vervat in de verantwoordelijkheid van de instelling.

Ontkiemen van morele veerkracht

De gouden raad is dat morele veerkracht van levensbelang is. Aan de basis van dat proces liggen inzicht en durf. Durf de reflectie maken, durf die bespreekbaar maken en durf de verandering zijn. Geloof in je verpleegkundig zijn, met alle competenties en vaardigheden. Durf dit alles ook in te zetten om een groeiproces teweeg te brengen. Als een zaadje dat je plant in gezonde grond, zal je met een dosis morele moed een stevige zorgstam ontkiemen.

Joep Vanhoegaerden - Geert Coppieters -  Margo Nicque
Vierdejaarsstudenten professionele bachelor verpleegkunde bij Co-hogeschool Odisee campus Waas te Sint-Niklaas

• Lees hier het artikel met Yvonne Denier over morele stress: ‘Zie het als een geschenk om tot betere kwaliteit van zorg te komen’
• Lees hier hoe Zorggroep Emmaüs en AZ Damiaan omgaan met morele stress