1 november 2019

DUURZAAM EN VERANTWOORD OMGAAN MET BIG DATA

TRANSPARANTIE KAN MAATSCHAPPELIJK DRAAGVLAK CREËREN

Big data zijn de toekomst voor de gezondheidszorg, hoor je weleens. Maar waar staan we vandaag? Wat zijn de mogelijkheden? Wie wordt daar beter van? En hoe zit het met onze privacy? Zorgnet-Icuro pleegde de voorbije maanden overleg met alle betrokken actoren en boog zich ook over de technische uitwerking, de ethische implicaties en het juridische kader. Op tafel ligt nu een nota met een helder concept voor een duurzaam en verantwoord gebruik van big data. Het debat kan beginnen.

Ziekenhuizen, artsen en andere zorgactoren beschikken dankzij de vele regi­straties over heel wat interessante data. Gegevens over patiënten, pathologieën, medicatiegebruik, behandelingen en het succes ervan, enzovoort. Elk ziekenhuis kan die data vandaag al gebruiken om het eigen beleid te ondersteunen. Maar hoeveel waardevoller zou het niet zijn als alle gegevens gebundeld werden? We spreken dan van ‘big data’.

Het lijkt de evidentie zelve: hoe meer data, hoe meer kennis en inzicht om het beleid op te bouwen. Niet alleen artsen en ziekenhuizen kijken er reikhalzend naar uit, maar ook overheden, de medische industrie, de universiteiten en de farmabedrijven. En daar schuilt meteen een grote uitdaging. Hoe zit het met de privacy? Met het wetgevend kader? En met de ethische implicaties? Zorgnet-Icuro nam het initiatief om het terrein te verkennen en de weg vrij te maken voor een veilig, duurzaam en ethisch gebruik van big data.

Ir. Peter Raeymaekers (stafmedewerker technologie en innovatie Zorgnet-Icuro): “Op internationaal niveau is de bal van de big data aan het rollen. Grote farmaceutische bedrijven kopen nu al op grote schaal klinische data bij gespecialiseerde bedrijven in de Verenigde Staten. Wij willen verder kijken dan de klinische gegevens op zich. Onze focus ligt op het zorgtraject van de patiënt. Welk traject volgt een pa­tiënt met een bepaalde pathologie: van de huisarts naar de kinesitherapeut, terug naar de huisarts, op onderzoek in het ziekenhuis, naar de apotheker… We kunnen die stappen allemaal in kaart brengen. Elk bezoek aan een huisarts, een arts, een ziekenhuis of een apotheker wordt immers geregistreerd. We kennen dus de ‘whereabouts’. Maar echt interessant wordt het pas als we hieraan klinische informatie kunnen koppelen: welke behandeling krijgt de patiënt, welke geneesmiddelen neemt hij, hoe evolueert de ziekte? Databeheerder dr. Filip Veldeman van AZ Sint-Lucas in Gent heeft hiervoor een technisch concept ontwikkeld. Het mooie aan het concept is dat het heel simpel is in zijn opzet: waar bevindt de patiënt zich? Het is geen heksenjacht om dat te weten te komen. We moeten alleen een platform maken dat al die informatie kan verbinden. In een tweede stap kunnen we er dan de klinische informatie aan koppelen.”

"Zorgnet-Icuro nam het initiatief om het terrein te verkennen en de weg vrij te maken voor een veilig, duurzaam en ethisch gebruik van big data."

“Uiteraard hebben we hiervoor de mede­werking van artsen, ziekenhuizen en zorgverstrekkers nodig. Zij worden hiervoor gecompenseerd met interessante informatie vanuit de big data, maar de grootste meerwaarde is voor hen de inzage in het zorgtraject. Ook andere actoren moeten mee aan boord: de overheden, de wetenschappers en de industrie. Zorgnet-Icuro geeft met zijn rapport een mooie voorzet, maar samen met andere stakeholders moeten we dit verder uitwerken. De belangstelling ervoor is in elk geval groot.”

MAATSCHAPPELIJKE MEERWAARDE

En hoe zit het dan met het juridische en het ethische kader? Prof. Tom Balthazar (stafmedewerker gezondheidsrecht Zorgnet­-Icuro): “Het uitgangspunt is dat we de zorg willen verbeteren. Big data kunnen het beleid vertellen welke medicatie en welke behandelingen werken, welke pathologieën in opmars zijn, welke geneesmiddelen het verdienen om te worden terugbetaald… De maatschappelijke meerwaarde kan dus erg groot zijn. Ook vanuit het perspectief van de industrie: als bedrijven en onderzoekers weten aan welke medicatie er precies nood is, dan komt dat de hele samenleving ten goede.”

Prof. Yvonne Denier (stafmedewerker ethische thema’s Zorgnet-Icuro) zit op dezelfde golflengte. “Het concept is ontwikkeld op basis van uitvoerige gesprekken met alle stakeholders. Het draagvlak is groot. Niet alleen bij industriële partners als Pharma.be, Voka en Agoria, maar ook bij de overheden, de ziekenfondsen, de artsen en het Vlaams Patiëntenplatform. Uiteindelijk komt dit vooral de patiënten ten goede. Ethisch gezien kan je op twee niveaus reflecteren. Een eerste niveau is dat van de ethische intuïtie en de kritische vragen: wat met onze privacy, wat met Big Brother? Het tweede niveau gaat voorbij het intuïtieve en kijkt naar wereldwijd wetenschappelijk onderzoek dat voldoende voorhanden is. Als we ons houden aan vier randvoorwaarden dan is er, volgens dat wetenschappelijk onderzoek, ethisch geen bezwaar tegen het gebruik van big data. 

Een eerste voorwaarde is de maatschappelijke meerwaarde die voorop moet staan. Dat is hier duidelijk het geval. Een tweede vereiste is de notie van ‘verdelende rechtvaardigheid’: de lusten en de lasten, de voordelen en de nadelen, moeten voor iedereen zijn. Het zou bijvoorbeeld onethisch zijn als alleen de industrie van de big data zou profiteren. Een derde voorwaarde is het respect voor de geïnformeerde toestemming van patiënten om data te delen. Dat is een complexe voorwaarde, want je kan natuurlijk niet op elk moment de toestemming van de patiënt vragen. Hiervoor moeten we een sluitend juridisch kader maken. Een vierde voorwaarde ten slotte, is de garantie van publiek vertrouwen en een duurzaam engagement. Alle betrokken partijen moeten op een verantwoorde manier met de gegevens omgaan en ook actief werk maken van sensibilisering. Het draagvlak bij alle actoren is groot, maar ook het maatschappelijk draagvlak moet er zijn.”

Tom Balthazar: “Juridisch zijn er voldoende garanties om deze ethische voorwaarden te kunnen bewaken. Het gaat inderdaad om gevoelige, medische gegevens en iedereen is zich daarvan bewust. De strenge GDPR-Verordening sluit het hergebruik van data – want daarover gaat het hier – niet uit, maar legt voorwaarden op. We moeten een structuur installeren die streng waakt over wat er met de data gebeurt en die controle uitoefent. In de praktijk is het niet zo dat alle gegevens samenkomen in één grote superdatabank. Alle gegevens blijven waar ze nu zijn. Alleen kan er op vraag van een actor – een overheid of een wetenschappelijk team – een gerichte vraag worden gesteld om een aantal gegevens bij elkaar te brengen. Als hiervoor groen licht wordt gegeven, dan worden de nodige data uit de verschillende databanken getrokken en gebundeld. Met een maximale beveiliging. De gegevens worden namelijk niet gekoppeld aan de naam van een persoon, maar aan een onherkenbare code. Hoe dan ook zal hierover duidelijk moeten worden gecommuniceerd naar de brede bevolking. Transparantie is noodzakelijk voor een duurzaam systeem. Het is praktisch onhaalbaar om bij elke vraag alle patiënten om expliciet geïnformeerde toestemming te vragen. We moeten het maatschappelijke belang van gegevensdeling helder communiceren en mensen de absolute garantie geven dat alles veilig verloopt. Het mag bijvoorbeeld nooit voorkomen dat een individuele patiënt op een of andere manier nadeel zou ondervinden van het delen van zijn gegevens. Patiënten moeten zich trouwens kunnen verzetten als ze niet willen dat hun gegevens worden gedeeld. Maar nogmaals, het is aan ons allemaal om ervoor te zorgen dat we misbruiken uitsluiten en goed communiceren over de belangrijke maatschappelijke meerwaarde ervan.”

LAAGHANGEND FRUIT

“Om de maatschappelijke meerwaarde te onderstrepen, willen we op korte termijn starten met een aantal kleine pilootprojecten die op relatief korte termijn realiseerbaar zijn”, zegt Peter Raeymaekers. “Het laaghangend fruit plukken. Welke piloten in aanmerking komen, willen we samen met alle stakeholders beslissen. Ondertussen werken we verder aan de technische ontwikkeling, aan het ethisch-juridische kader en aan een beheersstructuur die toeziet op de werking ervan. De nota die nu voorligt, is een sneuveldocument waarop alle betrokken partijen opmerkingen kunnen geven. Eens dat is gebeurd, gaat de nota naar de Vlaamse overheid. Maar het is nu al duidelijk dat ook de federale, de Brusselse en de Franstalige collega’s moeten worden betrokken. Ook zij kregen het document en kunnen hierop voortbouwen. Ik heb er alle vertrouwen in dat we met deze nota het pad geëffend hebben om heel snel vooruitgang te maken in het verantwoord en duurzaam gebruik van big data.”

Het conceptvoorstel voor het onderzoeksplatform "Big Data in de Vlaamse gezondheidszorg" wordt binnenkort in brochure­vorm uitgegeven. Hou de nieuwsbrief van Zorgnet-Icuro in de gaten voor meer informatie. 

TEKST: FILIP DECRUYNAERE • BEELD: MIEKE VASSEUR