vermoeide verpleegkundige
12/07/2022
Personeel en Organisatie Kwaliteit Zorgbeleid

Er zijn grenzen aan de zorg. Hoe doorbreken we de vicieuze cirkel?

Het nieuws is de laatste weken eentonig. Elke dag staan we op met een nieuwe noodkreet: klassen zonder leerkracht, minder vakantiekampen door een tekort aan monitoren, geschrapte treinen wegens geen machinist, afgelaste vluchten… Ook in de zorg doet de wanhopige zoektocht naar personeel alle andere problemen verbleken. Ziekenhuizen en woonzorgcentra moeten deze zomer noodgedwongen overgaan tot een inkrimping van hun zorgaanbod. Dat toonde de recente bevraging van Zorgnet-Icuro.

De analyses van die brandende arbeidsmarkt zijn ondertussen ook gekend. De leeftijdspiramide kantelt: de talrijke babyboomers gaan met pensioen, de jongeren zijn met minder en kiezen voor een andere work-life balans. In gezondheid en welzijn kwamen er de afgelopen jaren tienduizenden jobs bij. De ouderen, vaak met een chronische pathologie, leven langer en krijgen meer behandelingen. Er is ook veel minder mantelzorg beschikbaar, wat de vraag naar professionele zorg exponentieel heeft doen stijgen.

En dan was er ook nog covid. Nu het zomerse leven heeft hernomen lijkt de covid-ellende voor velen heel ver weg. Maar covid had voor de zorgsector en de mensen die er werken wel degelijk een gigantische impact. Ze gingen over hun grens, eerst aangemoedigd met handgeklap, later in de crisis voelden ze zich vooral moe, vechtend om overeind te blijven en steeds opnieuw te moeten schakelen. Covid deed hun mentale veerkracht smelten als sneeuw voor de zon. Nu nog is één op de tien medewerkers in de ziekenhuizen met kort of langdurig ziekteverlof.

Personeelskrapte in de zorg is geen nieuw begrip. Alleen lijkt de vicieuze cirkel zich almaar meer te sluiten. De uitstroom in het beroep is groter dan de instroom; er is een groeiende en complexere zorgvraag, vacatures raken niet ingevuld, de werkdruk stijgt voor zij die in het beroep staan; daardoor is er meer ziekteverzuim en vervroegde uitstroom. Gevolg: nog minder personeel beschikbaar en een beroep dat als zwaar en onaantrekkelijk wordt gepercipieerd door jongeren…
Dat was enkele jaren geleden al zo; en daar legde meer dan twee jaar covid nog een dikke laag bovenop. En de zorg draait 365 dagen per jaar, 7 dagen op 7 en 24 op 24 uur. Daar is geen ontkomen aan.

De vacatures staan open, de kandidaten zijn er niet en dus komt retentie helemaal bovenaan de prioriteitenlijst. Elke zorgorganisatie wil er alles aan doen om kost wat kost zijn medewerkers te behouden en te vermijden dat ze andere horizonten opzoeken op een arbeidsmarkt vol mogelijkheden. Steeds meer wordt duidelijk dat het beschikbare personeel dé determinerende factor wordt voor het zorgaanbod dat we in de toekomst zullen kunnen organiseren. Niet de vraag zal bepalend zijn, of de financiering, maar wel ons belangrijkste kapitaal: de mensen. Een toveroplossing is helaas niet mogelijk. Een batterij aan structurele maatregelen kan voorkomen dat het probleem nóg erger wordt. En laat ons de heilige huisjes daarbij niet schuwen, zoals de afbakening van taken die een beroepsgroep mag uitvoeren.

De zorg stoot meer en meer op haar grenzen. Als we geen gaten meer kunnen dichtrijden, zullen we moeten begrenzen. Minder aanbod om het voor de medewerkers haalbaar te houden. Maar hoe doe je dat? De zorg is complex en heeft veel communicerende vaten. Zo betekent een opnamestop in de woonzorgcentra bijna automatisch dat de geriatrie in de ziekenhuizen overbevolkt raakt. Mensen die geen huisarts meer vinden gaan voor de meest banale dingen naar de spoed. Bij een niet-gestuurde inkrimping van het aanbod zullen de meest kwetsbaren de dupe zijn: de minder mondigen, de minder gegoeden, zij die het minst hun weg vinden in ons zorgsysteem. Zorgvoorzieningen worden nu gedwongen om zelf keuzes te maken op microniveau. Dat is mentaal heel zwaar. Overheid en samenleving hebben de verantwoordelijkheid om hierover een grondig ethisch debat te voeren en een kader uit te zetten. Rekening houdend met wat er nog op ons afkomt: een voortschrijdende vergrijzing én steeds hogere eisen naar de kwaliteit van de zorg.

Niet meer maar minder zorg. Langere wachttijden. Het is hard ontwaken voor een samenleving waarin zorg en dienstverlening tijdens de afgelopen decennia steeds uitgebreider is geworden. Burgers ervaren het ook als zeer bedreigend. Je kan vakantievluchten schrappen of het terras van je eetcafé kleiner maken. Dat zal op gemor worden onthaald. Maar niet terecht kunnen bij een huisarts of je ingreep voor de derde keer uitgesteld zien, roept gevoelens van onrechtvaardigheid op. Zowel bij zij die zorg nodig hebben als bij zij die zorg geven.

De zorgsector staat als het ware met zijn rug tegen de muur. Er werken veel gedreven mensen, anderen helpen zit ingebakken in hun DNA. Maar het lukt niet meer; de vragen overspoelen hen, de werkdruk is niet langer houdbaar, ze gaan er zelf aan ten onder. Willen we als sector aantrekkelijk blijven voor medewerkers, dan moet het werk meer werkbaar worden. We zullen keuzes moeten maken in het begrenzen van de zorg. Daarvoor is fundamenteel denkwerk nodig, ethisch debat en maatschappelijk bewustzijn dat er grenzen zijn aan de zorg. Dat we niet nog jaren op dezelfde manier kunnen voortploeteren zonder nóg meer medewerkers te verliezen. De zorgsector kan die beslissingen niet alleen nemen. Het is evengoed een verantwoordelijkheid van de politiek en de hele samenleving. We openen het debat nu.

Margot Cloet, gedelegeerd bestuurder Zorgnet-Icuro

Deze opinie verscheen in De Morgen van 13 juli 2022.